برخی مفاهیم در موسیقی ایرانی

شیوا مقدم

گاه به این پرسش برخورده ام که چگونه است که برخی از اصطلاحات و عناوینی که در طبقه بندی و تقسیم بندی های موسیقی ایرانی بکار برده میشوند فاقد مفهوم روشن و دقیقی هستند و هر شخصی از دیدگاه خود به تعریف و تفسیر آنها میپردازد؟
البته بررسی انواع موسیقی ایران و خصوصیات و جزئیاتشان در حد تحقیقات مفصل و رساله های موسیقائیست، اما،بخاطر عاجل بودن برخی پرسش ها بنظرم آمد مطلبی هر چند کوتاه بنویسم و در آن تبیین برخی مفاهیم را با استفاده از نظرات موسیقیدانان ایرانی به عرض برسانم.

در ابتدا باید گفت که در تقسیم بندی انواع مختلف موسیقی ایران، ٢نوع تقسیم کلی وجود دارد:

١- موسیقی دستگاهی-ردیفی، ٢- موسیقی های نواحی مختلف ایران.
هر دوی این تقسیمات به نوبه خود دارای زیر مجموعه هائی هستند که گاه مانند زنجیر های کوچکی به یکدیگر متصل و مرتبط می شوند.

موسیقی سازی و آوازی دستگاهی-ردیفی معاصر ایران بوسیله بزرگانی چون علی اکبر خان فراهانی (...-١٢٣٩ش./١٧٨٦م.) آقا حسینقلی (١٢٢٤-١٢٩٤ش./١٧٧٣-١٨٣٨م.) میرزا عبدالله (١٢٢٣-١٢٩٨ش./١٧٢٢-١٨٤١م.) تدوین شده و جایگزین مقام های پیشین موسیقی ایران شده اند.

ردیف موسیقی ایران شامل هفت دستگاه و ملحقات آنان (گوشه ها- نغمات) و پنج آواز مربوط به این دستگاهها، به این شرح می باشند:
- دستگاه شور با ٥٧ گوشه و ٤ آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی.
- دستگاه ماهور با ٣٣ گوشه.
- دستگاه همایون با ٣٣ گوشه و آواز اصفهان.
- دستگاه سه گاه با ٣٣ گوشه.
- دستگاه چهارگاه با ٢٤ گوشه.
- دستگاه نوا با ١٦ گوشه.
- دستگاه راست پنجگاه با ٣٣ گوشه.

بررسی ردیف ها نشان میدهد که فواصل و درجات دانگها و ترتیب آنها همانند موسیقی مقامی گذشته است. بسیاری از نغمات حذف شده اند یا تغییر نام داده اند و در یک مجموعه جدید بنام دستگاه ها و آوازها ترتیب یافته اند. ناگفته نماند که موسیقی قدیم (دوره اسلامی) شامل دوازده مقام بوده است.


موسیقی ملی
در مورد تعریف این واژه همواره اغتشاش وجود دارد. این واژه ترجمه "National" است و گاه معلوم نیست که "ملی" به معنای "دولتی" هم هست یا ربطی با آن ندارد. مثل "صنعت ملی" یا "هنرستان ملی" که دولت آن را تأسیس کرده است. یا مورد دیگر اینکه جدیدأ اینطور بنظر میرسد که اگر آهنگ سازی موسیقی ایرانی را با ارکستراسیون و سازهای ارکستر سنفونیک اجرا کند، به آن موسیقی ملی میگویند. هر دوی اینها مورد توافق نیستند.
فرهنگ ملی ایران، شاخص های ویژه و مهمی در زیبائی شناسی، اندیشه و معرفت دارد که تلفیقی است میان عوامل فرهنگی اقوام مختاف. بهمین دلیل موسیقی ملی، نوع خاصی از موسیقی ایرانی نیست یا به یک سیستم یا قوم خاص در ایران نمیتواند اطلاق شود. این اصطلاح در مورد مجموعه ای از نمونه های موسیقی ایرانی که شامل اصلی ترین شاخص های هویت فرهنگی و ملی باشد، به کار میرود.
در این پهنه وسیع، نمونه های مختلفی مانند ردیف دستگاهی، موسیقی نواحی، موسیقی مذهبی، موسیقی آیینی، عرفانی و ... می توانند قرار بگیرند.

موسیقی سنتی
واژه سنت در زبان و فرهنگ ما معنی خاص خود را دارد.اما به عنوان صفتی برای نوعی از موسیقی معنای بسیار گسترده ای دارد که برای ما چندان روشن نیست. این اصطلاحی نسبتا جدید است که عمر آن در ایران شاید بیشتر از پنج دهه نباشد. ترجمه شده واژه "Traditionnelle" است که با آمدن موزیکولوگ های فرنگی به ایران و ایرانیان تحصیل کرده خارج رواج پیدا کرد. در کتاب های قدیمی موسیقی ایرانی اثری از این واژه نیست. اگر سنت را به معنای سنتی بپذیریم که مربوط به مردمی قدیمی است، به نظر می رسد که موسیقی نواحی ایران را هم باید سنتی بنامیم. با این تعریف دوتار زنده یاد حاج قربان همانقدر سنتی است که سنتور آقای مشکاتیان و کیانی.


موسیقی اصیل
در مورد صفت اصیل در بین موسیقیدانان توافقی وجود ندارد. به این معنا که برخی آن را گنگ و نا مفهوم میدانند و معتقدند در مورد سوالات بسیاری باید گفتگو کرد و پاسخی یافت.
محمد رضا درویشی در اینباره سوالاتی مطرح میکند: چه چیزی اصیل است؟ آیا همه پدیده های سنتی حاوی اصالت هستند؟ آیا پدیده های سنتی میتوانند حاوی ضد ارزش هم باشند؟ آیا می توان میان اصالت و سنت تمایزی قائل شد؟
از سوی دیگر داریوش طلائی در اینمورد میگوید:" در رادیو وقتی نیاز به تقسیم بندی انواع موسیقی شد، و موسیقی جاز، کلاسیک و انواع دیگر موسیقی مطرح شد، واژه اصیل پیشنهاد شد و برای موسیقی دستگاهی بکار رفت. بخاطر میاورم آقای برومند در یکی از برنامه های جشن هنر شیراز، کنفرانسی برگزار کردند و در آن به مقایسه واژه اصیل بین "موسیقی" و "اسب" پرداختند. ایشان گفتند: وقتی میگوییم اسب اصیل، یعنی اسبی که که خون سالمی دارد، شجره نامه و نژاد آن معلوم است و به این طریق از واژه اصیل دفاع کردند.


موسیقی دستگاهی – ردیفی
موسیقی دستگاهی، موسیقی مبتنی بر ردیف موسیقی ایران است.
ردیف ، مجموعه بزرگی از گوشه ها (نغمات، ملودی ها) هستند که به سبک و شیوه ای خاص، به ترتیبی متناسب و هماهنگ نسبت به فواصل، گردش ملودی، وزن و تزئینات هر موسیقی در یک دستگاه تنظیم شده اند.
موسیقی دستگاهی ایران امروز شامل هفت دستگاه و پنج آواز است.
ردیف در مفهوم خاص تربه معنی نحوه ی تدوین گوشه ها در یک مکتب خاص است. به عنوان مثال "ردیف میرزا عبدالله"، شامل قطعات و گوشه هائیست که از میرزا عبدالله روایت شده است.


موسیقی نواحی – مناطق
دو عنوان موسیقی نواحی و موسیقی مناطق از لحاظ مفهوم تفاوتی ندارند. این عناوین امروزه بجای واژهائی چون واژه فرنگی فولکلوریک، موسیقی محلی و یا موسیقی بومی که بنظر بیشتر موسیقیدانان عنوان نارسائی بوده استفاده میشوند


موسیقی مقامی
اصطلاح موسیقی مقامی، امروزه در ایران با دو برداشت و در مورد دو نوع موسیقی بکار گرفته میشود.
برداشت اول: موسیقی مقامی اصطلاح رسمی موسیقی ایران تا قبل از تغییر سیستم آن به شکل دستگاهی است که در آن مقام به گروه هائی از اصوات اطلاق می شوند که بطور مستقل و بدون قرار گرفتن در سیستمی مانند دستگاه به جریان می افتادند.
ظاهرا این عنوان در اوائل سده هشتم هجری توسط قطب الدین شیرازی در رساله ی "دّرة التاج لغرة الدّباج" به معنای توالی اصوات به کار رفته است. در همین معنا، موسیقیدانان ایرانی دوره اسلامی مانند فارابی (٢٥٩-٣٣٩ق./٨٧٣-٩٥٠م.)، ابن سینا (٣٧٠-٤٢٨ق./٩٨٠-١٠٣٧م.) "اجناس" و صفی الدین (...-٦٩٣ق./١٣٦٥م.)، مراغی (...-٨٣٩ق./١٦٥٢م.) و جامی (٨١٧-٨٩٨ق./١٦٠٩-١٧٦٨م.) اصطلاح "ادوار" را بکار می برده اند.
برداشت دوم: مورد دوم بر بستر برداشت اول شکل گرفته و در ارتباط با بخش عمده ای ازموسیقی نواحی ایران است. در واقع موسیقی ای که دارای پیشینه ای کهن است و در بین اقوام، ایلات و عشایر ساکن در قلمرو جغرافیای ایران رواج دارد و البته خارج از قلمرو موسیقی دستگاهی است.
مثال:مقام مکرانی در موسیقی بلوچستان، حسین یار در موسیقی خراسان، علی دوستی در موسیقی لرستان، هرائی کتولی در موسیقی شرق مازندران، قره باغی از مقام های عاشقی آذربایجان، مقام طرز از مقام های اهل حق کرمانشاهان. طبق روایات این مقام مرتبط با خلقت آدم توسط خداوند است.
مقام با عناوینی چون مقام، شاه مقام، موغام، ساز و آواز، آهنگ و ... رایج است. اجرا کنندگان این مقام ها در بسیاری موارد نمیتوانند موسیقی شان را بصورت قاعده مند تعریف کنند اما، این موسیقی در حافظه تاریخی و فرهنگی آنان نقش بسته است.


منابع:
مصاحبه محسن شهرنازدار با موسیقیدانان در فصلنامه موسیقی ماهور
مفهوم مقام در موسیقی نواحی ایران – محمد رضا درویشی

هفت دستگاه موسیقی ایران – مجید کیانی