دستگاه ها, گوشه ها و برخی اصطلاحات رایج در موسیقی ایرانی

بخش اول

به ترتیب حروف الفبا

آيين جمشيداز آوازهاي سي گانه باربد. اين لحن را نظامي ساز نوروز خوانده است.

آذربايجاني از گوشه هاي دستگاه شور است

آرايش خورشيد از لحان سي گانه باربد است.برهان قاطع نام اين آواز آرايش جهان آمده است

ابوعطا يكي از متعلقات دستگاه شور، كه گامش با آن يكي است و تنها اختلاف آن با شور در توقف مكرر روي درجه چهارم ( نت شاهد ) و درجه دوم ( نت ايست ) است.حجاز نيز شبيه به ابوعطا است و بيشتر براي خواندن مناجاتهاي مذهبي و قرآن بكار مي رود.

ابوالچپ نغمه اي كه در ماهور و راست پنچ گاه آيد

اسپهانك از گوشه های دستگاه ماهور

اشوراونداز گوشه های دستگاه ماهور

اصفهان يكي از چهار مقاله اصلي موسيقي است داراي دو فرع، حسيني و نوا، نام پرده اي از دوازده پرده موسيقي، اصفهانك نيز گفته مي شود

اصول ثقيل يكي از هفده اصول موسيقي و اصول را به هندي تال گويند

اصول خفيف يكي از هفده اصول موسيقي

اصول دار در گروه نوازندگان كسي را گويند كه اصول نگاه دارد يا با اشارات دست و چوب و با ضرب آنان را به اصول رهبري كند یا آن كه با طبل يا دف يا دورويه( دايره ) اصول نگاه دارد و خوانندگان و رقاصان و ورزشكاران را رهبري كند

اصول فاخته نوع يازدهم از هفده گونه اصول در موسيقي است ونام اصولي باشد كه از هفده بحر اصول موسيقي و آنرا فاخته ضرب هم خوانند و نام صوتي هم هست

افشاری نغمه اي از دستگاه شور است، گوشه هاي مهم آن عبارتند از: درآمد، جامه دران، مثنوي پيچ، قرايي، شاه ختايي

اوجاز گوشه هاي دستگاه شور است

اورنگي یکی از الحان سي گانه باربد است

اوفرهشت ضرب ( ديك دك دك ديك ديك دك ) از ضربهاي موسيقي ايران است

باغ سياووشان باغ سياووشان نام نوايي است از موسيقي و يكي از الحان سي گانه باربد است

باغ شهرياردستاني از موسيقي ايراني و از دستانهايي كه باربد در وصف قدرت و ثروت خسرو پرويز ساخته بوده است

باغ شيرين یا بستان شیرین نام نوايي از موسيقي و لحن چهارم از سي لحن باربد

برافشان( ديك دك ديك دك ديك دك دك ديك دک )از ضربهاي موسيقي ايران است

برگردان مسيحي از گوشه هاي موسيقي ايراني در دستگاه شور است

بسته صفاهان لحنی از الحان موسیقی نگارنوعي سرور و راگني و نقشي است در دستگاه سه گاه, چهارگاه و در نغمات دستگاه شور

بسكنه نوايي از موسيقي است

بغدادي از گوشه هاي موسيقي ايراني در دستگاه شور است

بيات ترک از نغمه هاي شور است كه گوشه هايش عبارتند از: در آمد، شكسته، قطار و فیلی

پالیزان ازنغمه هاي دوره ساساني است

فرخاردومين آوازي كه باربد براي خسرو پرويز خواند و خسرو را چنان خوش آمد كه گفت: «همه اعضاي بدن من مي خواهند براي بهره بردن از آن سراپا گوش گردند»

پرکوهان نوائی است از سي و يك لحن باربد

پنجه كردي نوای معروفی موسیقی

پیش درآمد نوعی قطعه ضربي است كه در واقع قسمتهاي مهم يك دستگاه است كه با ضرب يكنواخت سه ضرب و شش ضرب و دو ضرب و چهار ضرب اجرا مي شود

اردشيرنام نوايي است از موسيقي در دوره ساسانی

طاقديس يكي از الحان سي گانه باربد است

تركي ضرب سيزده ضرب است ( ديك ديك دك دك دك ديك دك ديك دك ديك دك ) از ضربهاي موسيقي ايران

ثقیل سی و شش ضرب است از ضربهاي موسيقي ايراني است

جالينوس نام نوايي است

جامه دران از نغمه هاي ساخته نكيسا و متعلق به دوره ساساني در مايه اصفهان است كه گويند نكيسا اين نوا را چنان خوب نواخت كه حضار مجلس همه جامه ها به تن پاره كردند و مدهوش افتادند

جمش نام آوازي است

چار باغ از الحان موسيقي، آهنگ مخصوصي در يكي از دستگاه هاي موسيقي قديم ايران

چار ضرب نوعي از نواختن ضربی ساز كه به هندي چوتالا گويند و نوعي نواختن ضرب كه در زورخانه معمول است

چپ مضراب اصطلاحي در طرز مضراب زدن به سيم هاي سازو در جهت عکس راست مضراب است

چسته نغمه و آهنگ را گويند

چغان چوبي را گويند مانند مشته حلاج كه سر آن شكافته جلاجلي چند در آن تعبيه كنند و اصول موسيقي را بدان نگه دارند و نام دستگاهي از موسيقي نيز هست

چكاوک از نغمه هاي دروه ساساني است در مايه همايون
چنبردوازده ضرب ( ديك دك ديك ديك دك ديك دك دك دك ) از ضربهاي موسيقي ايراني است

چند مايگی از اصطلاحت موسيقي است و به نواهائی اطلاق میشود که در آن از از گوشه هائی از دستگاه های مختلف بصورت مرکب استفاده شده باشد

چوپانی نام آهنگي است و غالبآ در آواز دشتی خوانده میشود

چارپاره از گوشه هاي موسيقي ايراني است و معمولا در حجاز ابوعطا مي آيد و معمولا سه ضربي است و عده اي آن را هفت ضربي مي دانند و اين وزن در ماهور به نام نصير خاني معروف است

چهار گاه دستگاهي است بسيار قديمي و اصیل .بعضي از آوازهاي محلي و آهنگ عروسي معمولا در ايران و مبارك باد در اين دستگاه نواخته مي شوند.گوشه هاي مهم اين دستگاه عبارتند از: در آمد ـ پيش زنگوله و نغمه ( كه آهنگ دو ضربي است )‌زنگوله ( آهنگ سه ضربي )، پهلوي، رجز ( كه اشعار فردوسي با آن خوانده مي شود ) و گوشه هاي: بدر، زابل، بسته نگار، مويه، حصار، پس حصار، معربد، مخالف، مغلوب، دوبيتي، كرشمه، حزين، خزان، حدي، ارجوزه، منصوري، ساربانك، پرستوك، شهر آشوب، حاشيه، لزگي.چهار مضرابقطعاتي كه با يك ساز همراه تنبك اجرا مي شود كه اول مخصوص سازهاي مضرابي بوده ولي بعداً با سازهاي آرشه اي نيز تقليد شد

حاجيانی از گوشه هاي دستگاه شور است

حربی پنج ضرب ( ديك دك ديك دك )از ضربهاي موسيقي ايران است

حزين از گوشه هاي موسيقي ايراني در دستگاه شور است

حسينی از گوشه هاي دستگاه شور است

حصاراز گوشه هاي دستگاه سه گاه است

حقه كاووس يكي از الحان سي گانه باربد است

خارا از گوشه هاي موسيقي در دستگاه شور است

خارج خوان اصطلاح موسيقي است و بر كسي اطلاق مي شود كه خارج از دستگاه آواز بخواند

خارکن نام نوايي است از الحان موسيقي كه از غايت فرح خار غم از دل مي كند

خاوران نام يكي از گوشه هاي دستگاه ماهور است

خجسته نام نوايي است از موسيقي كه آن را خجسته نيز گويند

خسروانی از نغمه هاي دوره ساساني كه در مايه ماهور نواخته مي شود و لحني كهن است كه مبتني بر نثر به مدح و آفرين خسرو پرويز نواخته مي شد.در واقع خسرواني يك نوع اشعار هجايي بوده و همانند ترانه ها و سرودهاي كنوني است

خفیف بيست و پنج ضرب واز ضربهاي موسيقي ايران است

دادآفريد نام يكي از سرودهاي ايران باستان كه باربد براي خسرو پرويز ساخته بود نام درست آن بايد دادار آفريد باشد

درآمدنغمه ای که در ابتدای مقام به عنوان نغمه آغازین نواخته میشود و دارای بیشترین خصوصیات بارز همان مقام است

درغم از نغمه هاي دوره ساساني است

دستان عرب از گوشه هاي موسيقي ايراني در دستگاه شور است

دشتستاني از گوشه هاي آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور است

دشتی یکی از آوازهاي دستگاه شور است । دشتي از زيباترين متعلقات شور، و غم انگيز ولي ظريف است، آواز چوپاني ايران مي باشد و زندگاني بي آلايش چوپانان و صحرانشينان را وصف مي كند، گوشه هاي مهم نغمه دشتي عبارتند از: درآمد، دوبيتي، گيلكي، گبري، بیدگانی اوج

دل انگيزاز نغمه هاي دوره ساساني است

دو بر یک پنج ضرب است ( ديك دك ديك دك دك ديك دك دك ديك )। از ضربهاي موسيقي ايران مي باشد

دوبيتی از گوشه هاي آواز دشتی است

دورسيزده ضرب، ( ديك دك ديك دك دك ديك دك دك ديك)। از ضربهاي موسيقي است

ذوات الاوتار آلات موسيقي كه در آنها زه بود। اين آلات مثل عود و چنگ، نزهت، قانون، رباب، تنبور، تار، سه تار، سي تار، كمانچه و غيره مي باشد

ذوات النفخ الاتي موسيقي كه با دميدن نفس آدمي يا هوا نغمه كنند قسم اول چون ناي و شيپور و سورنا و كرنا و قره ني و قسم دوم چون ارغنون و ناي انبان و ارگ و پيانو و غيره

ذوالنقرات آلات طرب كه با زخم و ضرب نغمه كنند چون دف و دورويه و تنبك و طبل و نقاده و دهل و مانند آنها

ذوالكل دوره نغمات هشتگانه يا گام را گويند در موسیقی قدیم از" داد آفريد تا دور"

راح و روح از آواز هاي باربد كه نظامي آنرا روز فرخ ناميده است

راز و نياز یکی از گوشه هاي دستگاه همايون

راست پنچگاه ا ين دستگاه مقام ششم در موسيقي ايراني است كه بسيار قديمي است و به مناسبت اسم آن احتمالا به زمان ساسانيان مي رسد و نام « راست » در موسيقي ممالك مسلمان چه مجاور و چه دور ديده مي شود.گوشه هاي آن خسرواني، بحر نور است و گوشه فرعي آن زنگوله صغير، زنگوله كبير، نغمه، روح افزا، نيريز، پنچگاه، سپهر، عشاق، نوروز عجم، قراچه، ميرقع، نهيب، عراق، محير، آشور، اصفهانك، بسته نگار، حزين، طرز، ابوالچپ، راوندي، ليلي و مجنون، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفير و فرنگ، ماوراء النهر، راك، راك عبدالله، شهر آشوب، حربی حجازراست। حجاز در قدیم یک مقام مستقل بوده است مانند راست پنجگاه و غیره.امروزه حجاز يكي از ملحقات دستگاه شور است

راست ساز نوعي از فنون سازندگي و صفتي از صفات سازهاي زهي است

راست كوك اصطلاحي از موسيقي كه در سازهاي زهي كه يك سر سيمها به كاسه ساز متصل است و ثابت مي باشد و سر ديگر آن سيمها به گوشه هاي غير ثابت اتصال دارد كه براي كم و زياد كردن آواي ساز آن گوشه ها را به طرف راست يا چپ مي پيچاند

راست (ماهور) دستگاه ماهور در اصطلاح موسیقی

راست مايه اهنگي از موسيقي است از دستگاه راست پنچگاه

راك عبدالله نام نوايي است در دستگاه ماهور

رامش جان نام لحن هشتم از سي لحن باربد و نوايي است از ساخته هاي او، در برهان قاطع اين لحن آرامش جهان نوشته شده است نوايي است از موسيقي

راوندي نام قطعه اي از قطعات دستگاه همايون

راه گل از نغمه هاي دوره ساساني است

راهوي(رهاوی) نام مقامي از موسيقي كه رهاوي نيز گويند و مقامي از دوازده مقام موسيقي است

رمل صغيردوازده ضرب ( ديك دك دك دك ديك دك ديك دك ديك دك )از ضربهاي موسيقي ايران مي باشد

رمل كبيربيست و هشت ضرب। از ضربهاي موسيقي ايران مي باشد

رنگ نوعي موسيقي ضربی

رواني پنج ضرب ( ديك دك ديك دك دك) از ضربهاي موسيقي ايراني است

روح افزا نام گوشه ای در دستگاه راست پنجگاه

روز فرخ از آواز هاي باربد

روشن چراغ از نغمه هاي دوره ساساني است

رهاوي از گوشه هاي موسيقي ايراني در دستگاه شور است

ره خسرواني یکی از آهنگهاي باربد است

زابل گبري از گوشه هاي دستگاه سه گاه است

زبول نوايي است كه مطربان زنند

زجاف آواز و صداي كوس و نقاره را گويند

زخمه ور نوازنده سازهاي زهي را گويند

زنگوله نغمه اي از راست پنجگاه است كه سه ضربي است

زير افكن از نغمه هاي دوره ساساني كه در مايه شور ساخته شده است

زيركش سلمك از گوشه هاي موسيقي ايراني در دستگاه شور است

این مطالب برگرفته از سایت sabamusic.se و با برخی تغییرات و تصییحات میباشند که در اینجا ملاحظه میکنید